Τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει μία μεγάλη συζήτηση γύρω από το έργο του σημαντικού Έλληνα αρχιτέκτονα εντός και εκτός συνόρων, ενώ η αναδρομική έκθεση στο μουσείο Μπενάκη μας δίνει το ερέθισμα για μια ουσιαστικότερη γνωριμία με τη δημιουργία του.

Όπως ίσως όλοι οι σημαντικοί δημιουργοί, ο Δημήτρης Πικιώνης υπήρξε ένα εξαιρετικά ανήσυχο πνεύμα που αναζητούσε αφορμές για την προώθηση της τέχνης, μέσα από τα διαφορετικά της πρόσωπα. Με αξιοπρόσεκτη σεμνότητα και διάθεση να προσεγγίσει βιωματικά κάθε εικαστική πράξη, ο Πικιώνης γοητεύεται από την ενέργεια του ελληνικού τοπίου και συγκινείται από την αυθεντικότητα της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Πριν ολοκληρώσει τις σπουδές του στο ΕΜΠ, γίνεται το 1906 ο πρώτος μαθητής του Κωνσταντίνου Παρθένη και ενθουσιάζεται με την ανανεωτική διάθεση που φέρνει ο σπουδαίος αυτός ζωγράφος στις παραδοσιακές αξίες της ελληνικής ζωγραφικής. Η μοντερνιστική ανανέωση τον ενδιαφέρει ιδιαίτερα τόσο σε σχέση με τη ζωγραφική όσο και με την αρχιτεκτονική. Το ελληνικό φως τον μαγνητίζει και προσπαθεί να το συλλάβει εικαστικά, αποδίδοντας την οξύτητά του, με αξιοπρόσεκτη συνέπεια.

Ο χαρακτήρας του ελληνικού φωτός, ωστόσο, αποκαλύπτεται μοναδικά και στην αρχιτεκτονική και ο Πικιώνης αναγνωρίζει την ευφυΐα και το μόχθο του λαϊκού τεχνίτη στη σύλληψή του. Στην τοπική αρχιτεκτονική έβλεπε μια ανεπιτήδευτη αλήθεια, καθώς ο απλός μάστορας κατανοούσε βιωματικά την ανάγκη του δομημένου οργανισμού να φωτίζεται και να αναπνέει. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο ήταν ο τρόπος με τον οποίο το οίκημα εντασσόταν στο τοπίο, τόσο αρμονικά και φυσικά, ακολουθώντας τις επιταγές των προγόνων. Δεν είναι τυχαίο πως κορυφαίοι αρχιτέκτονες του 20ου αιώνα, όπως ο Le Corbusier, ανέδειξαν την ευφυή διαχείριση του χώρου στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Ο Πικιώνης βαθιά συγκινημένος από τη σχέση του δομημένου χώρου με τον άνθρωπο ανακαλύπτει και ζητά να αποκαλύψει τις ευαίσθητες ισορροπίες. Όπως ο Αμερικανός αρχιτέκτονας Louis Kahn (1901-1974) αναζητούσε την πνευματικότητα στην υλικότητα της δομημένης φόρμας. Ο ίδιος έλεγε χαρακτηριστικά: Ήταν φορές που αισθανόμουν πως εις τα θεμέλια που εισχωρούσαν βαθιά στη γη, εις τους ογκώδεις τοίχους και τις καμάρες των, ήταν η ψυχή μου μία από τις πολλές πέτρες που εντοιχιζόταν εις το ανώνυμο πλήθος των.

Την εποχή που ο Πικιώνης διαμόρφωνε τον χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής του, ο μοντερνισμός άλλαζε τη φυσιογνωμία των τεχνών, κι αυτό δεν ήταν δυνατό να αφήσει αδιάφορο τον ανήσυχο αρχιτέκτονα. Από τις ατέλειωτες συζητήσεις με τον Xατζηκυριάκο-Γκίκα για τις κατακτήσεις του κυβισμού, τους ζωγραφικούς πειραματισμούς για να αποδοθούν οι σεζανικές αντιθέσεις ως τις απηχήσεις του Bauhaus και του International style, ο δημιουργός κατανοεί και επινοεί τις δικές του προτάσεις. Με το δημοτικό σχολείο στο Λυκαβηττό το 1932, ο Πικιώνης επιχειρεί να εντάξει τις οικιστικές αρχές της σχολής της Βαϊμάρης, στον αστικό ιστό. Οι καθαροί κυβιστικοί όγκοι συνδιαλέγονται με το πευκόφυτο τοπίο, επιδιώκοντας τη σύζευξη του σχήματος με τη μορφή, την καθαρή διαγραφή των ορίων και τη λειτουργικότητα. Ωστόσο το αποτέλεσμα δεν τον ικανοποίησε καθώς απομακρύνθηκε από τις παραδοσιακές αξίες. Χαρακτηριστικά ανέφερε: Είναι τότε που στοχάστηκα πως το οικουμενικό πνεύμα πρέπει να συντεθεί με το πνεύμα της εθνότητος.

Θα ανανεώσει, λοιπόν, λίγα χρόνια αργότερα τη σχέση του με την παράδοση, στο Πειραματικό Σχολείο Θεσσαλονίκης (1935). Εκεί η Μακεδονική αρχιτεκτονική δίνει το αισθητικό πρόσταγμα ενώ θα συστρατευτούν και διεθνείς τάσεις της αρχιτεκτονικής, όπως η λειτουργικότητα και η ανάδειξη της σχέσης των διαφόρων στοιχείων της σύνθεσης. Υπάρχει μια αριστοτεχνική αναλογία κενών και πλήρων που αποκαλύπτεται τόσο στα σχέδια όσο και στο τελικό αποτέλεσμα. Ο Πικιώνης αγαπούσε το σχέδιο και ήταν ζωτικής σημασίας να εκφράζεται μέσα από αυτό. Πολλές φορές στο προαύλιο του Πολυτεχνείου, όταν ήθελε να δείξει κάτι στους μαθητές του έπαιρνε ένα κομμάτι χαρτί και με την στάχτη του τσιγάρου του σχεδίαζε, παραδίδοντας παράλληλα κι ένα μάθημα για τη σχέση άσπρου- μαύρου και την πάλη φωτός σκιάς. Άλλες φορές στο πλαίσιο της διδασκαλίας και στον απόηχο της διδακτικής του Bauhaus, τους προέτρεπε να πιάσουν το μολύβι με το αριστερό χέρι για να γίνει το σχέδιο λιγότερο τέλειο και περισσότερο εκφραστικό.

Η σχέση με τη ζωγραφική αναγνωρίζεται σε πολλές δημιουργίες του Δημήτρη Πικιώνη και διαφαίνεται σε δύο από τα σημαντικότερα έργα του που γνώρισαν και διεθνή καταξίωση, την παιδική χαρά της Φιλοθέης (1961-64) και τα μονοπάτια γύρω από την Ακρόπολη στο λόφο του Φιλοπάππου(1951-57). Στη Φιλοθέη σχεδίασε ένα χώρο για μικρά και μεγαλύτερα παιδιά με πολλή φαντασία και διάθεση να αξιοποιήσει αισθητικά εικόνες της φύσης αλλά και πολιτισμικές καταθέσεις άλλων λαών. Στο περίπτερο του πάρκου, οι ιαπωνικές επιρροές είναι ευδιάκριτες και μαρτυρούν την πεποίθησή του ότι όλες οι κουλτούρες έχουν κοινή βάση και ειδικότερα επειδή αναγνώριζε τον εαυτό του ως ανατολίτη, θεωρούσε αυτονόητο κάθε πολιτισμικό δάνειο με ανατολίτικη προέλευση. Ο αρχιτέκτονας δημιούργησε ένα φανταστικό κόσμο ανακαλώντας παιδικές μνήμες δικές του αλλά και όλων των παιδιών του κόσμου που σε μια παροπλισμένη βάρκα, με έναν πέτρινο ήλιο να «φωτίζει» τα βήματά τους, σκαρώνουν το ταξίδι τους. Από τη δεκαετία του ΄30 στο μυαλό του Πικιώνη γεννιέται η ιδέα για τη «χάραξη μιας βόλτας» γύρω από την Ακρόπολη. Η χάραξη προϋποθέτει αυστηρό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και η βόλτα ενέχει το στοιχείο μιας ψυχολογικής προσέγγισης του χώρου, στοιχεία που ο Πικιώνης κατάφερε να συνδυάσει πετυχημένα. Καλεί τους μαθητές του και όχι μόνο, να παρατηρήσουν πως έκτισε το σπίτι του ο χωρικός, πως χάραξε το δρόμο προς αυτό, χωρίς κανένα ακαδημαϊκό υπόβαθρο, απλά ακολουθώντας τη φύση.

Με την ίδια πρωτογενή δίψα αφοσιώνεται στο έργο αυτό και κυρίως στη διαμόρφωση του χώρου του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη, ενώ στα μονοπάτια αναλαμβάνουν δράση οι μαθητές του. Συνδέοντας τη βυζαντινή παράδοση με το σύγχρονο κολλάζ εμφυσά νέα δυναμική στην τοιχοδομία του ναού ενώ μετά από πολλά σχέδια, σκαριφήματα και δοκιμές θα ενισχύσει τη ζωγραφική αύρα του δομημένου χώρου κι έτσι οι σοφά επιλεγμένες πέτρες, θα συνδέσουν νοσταλγικά την αρχιτεκτονική πρόταση με τη γεωμετρική αφαίρεση του P. Mondrian (1872-1944) και τον λυρισμό του P. Klee (1879-1940). Με τη συνδρομή ενός γλύπτη που καλούπωνε τα τμήματα του μπετόν ώστε να συνυπάρχουν αρμονικά με τις πέτρες, τα κεραμικά και τα βότσαλα, ο δημιουργός ενορχηστρώνει πέρα από δόγματα και δοξασίες, προσδιορισμούς και κατηγοριοποιήσεις, την εικαστική συμφωνία με σεβασμό στο παρελθόν και αισιοδοξία στο μέλλον.

Παραδοσιακά μοντέρνος, μοναχικός στοχαστής του οικουμενικού, ο Πικιώνης συνεχίζει να διδάσκει ακόμα και σήμερα, τριάντα και πλέον χρόνια από τον θάνατο του, πως η γνώση και το συναίσθημα –το δυναμικό ενός δημιουργού- δεν έχουν ταξικά όρια, ούτε εθνικά σύνορα και αγγίζουν με ένα μοναδικό τρόπο τον καθένα. Σε μία σύγχρονη Ελλάδα που αντιστέκεται τόσο στην επιστήμη όσο και στην αρετή, η παρότρυνση του: Μάθετε την επιστήμη και την αρετή χωρίς να υπερηφανεύεστε και δε θα υπερηφανεύεστε όταν μάθετε την επιστήμη και την αρετή…, γίνεται δραματικά επίκαιρη. Με όχημα την εικαστική δημιουργία, ο σημαντικός Έλληνας αρχιτέκτονας καταφέρνει να αποκριθεί στα κελεύσματα του καιρού του και να διακριθεί πέρα από εθνικά σύνορα και χρονικούς περιορισμούς, προτείνοντας με το ήθος και το έργο του το αντίδοτο στην κρίση.

Πηγή φωτό