Η Ρώμη, «η αιώνια πόλη», στη μακραίωνη ιστορία της γνώρισε θριάμβους και ήττες, μεγαλεία και πτώσεις. Τον 17ο αι. βιώνει, ως έκφραση της ισχυρής παπικής βούλησης, μια καλλιτεχνική αναζωογόνηση, γνωστή στην Ιστορία της Τέχνης, ως Μπαρόκ. Το ιταλικό Μπαρόκ γεννιέται ως αντίδραση στην προτεσταντική αυστηρότητα και λιτότητα, τονίζοντας το μεγαλείο, τη λάμψη και την πολυτέλεια, μέσα από τα υλικά και τις δραματικές συνθέσεις. Ο όρος που διατυπώθηκε για πρώτη φορά τον 18ο αιώνα και προέρχεται από την πορτογαλική λέξη Barocco, υπογραμμίζει με ειρωνικό τρόπο την αντικλασική διάθεση και την υπερβολή, σε σχέση πάντα με το αναγεννησιακό πρότυπο. Με αφετηρία την έδρα της παπικής εξουσίας, ικανοποίησε όλες τις τέχνες με τη δυναμική αισθητική του και βγήκε από τα στενά όρια της ζωγραφικής, στο χώρο της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής, προσδιορίζοντας την ίδια την πόλη.
Πολλοί είναι οι καλλιτέχνες που υπογράφουν την πιο ισχυρή κατά πολλούς εικόνα της πόλης, την μπαρόκ άποψή της. Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης εργασίας θα σταθούμε σε δύο από αυτούς, τον Caravaggio (Michelangelo Merisi 1571-1610) που ανανεώνει στις αρχές του 17ου αιώνα τη ζωγραφική γλώσσα και τον Gian Lorenzo Bernini (1598-1680) που σκηνοθετεί μοναδικά τον χώρο με τις πλαστικές και αρχιτεκτονικές του παρεμβάσεις. Μέσα από διαφορετικές προσωπικές διαδρομές και οι δύο επιδιώκουν να αποκαλύψουν την “αλήθεια”, με εικαστικούς όρους και μοναδική δεξιότητα.
Ήρωας μυθιστορήματος, πρωταγωνιστής ενός δράματος που ξεπερνά τα όρια της ανθρώπινης φαντασίας, ο Λομβαρδός δημιουργός ξεκινά από το Caravaggio για τη Ρώμη, το καλλιτεχνικό κέντρο της Ιταλίας στα τέλη του 16ου αιώνα. Σε αυτή συρρέουν καλλιτέχνες από όλα τα κράτη της χερσονήσου, με όνειρο την εξασφάλιση της παπικής εύνοιας. Ο οξύθυμος χαρακτήρας του και η σχέση του με τη νύχτα και τους ανθρώπους του περιθωρίου, δυσκόλεψαν το δρόμο προς την καταξίωση και την παπική ασφάλεια, αλλά δυνάμωσαν την έμπνευση και το ρεαλιστικό οίστρο. Οι άνθρωποι που συναναστρέφεται, σκοτεινοί αλλά αληθινοί, με τις δυσκολίες της ζωής να αποκαλύπτονται στο πρόσωπό τους και με τη μεσολάβηση του χρωστήρα του ζωγράφου και στον καμβά, αντιστέκονται στην κλασική αρμονία και ηρεμία της αναγεννησιακής παράδοσης.
Η δραματική σχέση του φωτός με το σκοτάδι (κιαροσκούρο), με το τελευταίο να βαθαίνει προτείνοντας μια καινούρια παράδοση, τον τενεμπρισμό, αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο του συντακτικού του Μπαρόκ. Η σκηνοθεσία που επιχειρεί ο Caravaggio στην εικαστική επιφάνεια με τους διαγώνιους άξονες να καθοδηγούν βλέμματα και χειρονομίες, τα φώτα να αναδεικνύουν απροσδόκητους πρωταγωνιστές και το σκηνικό να προκύπτει από τα μέρη στα οποία σύχναζε, είναι εντελώς διαφορετική από την αντίστοιχη των υπολοίπων Ευρωπαίων εκπροσώπων του στιλ. Στο έργο του ο εντυπωσιασμός δε συμβαίνει μέσα από μια επιτηδευμένη θεατρικότητα και ένα απόκοσμο μεγαλείο, αλλά από μια βαθύτερη αίσθηση του θείου που έρχεται στα μέτρα του ανθρώπινου, μια τολμηρή εκδοχή της πραγματικότητας απευθείας ζωγραφισμένη, χωρίς τη λελογισμένη παρέμβαση του σχεδίου.
Παράλληλα, αυτό που ενδιαφέρει συνολικότερα τη ζωγραφική αυτήν την περίοδο, είναι η προτεραιότητα στη σύνθεση (un bel composto) που θα αναδείκνυε τη θρησκευτική εμπειρία, μέσα από τη σύζευξη αρχιτεκτονικών και ζωγραφικών προθέσεων. Αυτό σημαίνει πως ο ζωγράφος δεν ενδιαφέρεται μόνο για την ίδια τη ζωγραφική σύνθεση, αλλά και για τη σχέση της με το χώρο, καθώς το έργο προορίζεται για ναό και όχι για μουσείο. Δημιουργεί επομένως μια συνθήκη χωρική και εικαστική, για να δηλώσει τη σύμπτωση του θείου και του ανθρώπινου δράματος. Αν δούμε το έργο του Caravaggio σε μια αίθουσα μουσείου, ασφαλώς και θα μας γοητεύσει το ζωγραφικό του πάθος και το μοναδικό του ταλέντο. Η εμπειρία, ωστόσο, μεγεθύνεται όταν το έργο αποκαλύπτεται κάτω από το χαμηλό φως των κεριών, στο δραματικό εσωτερικό μιας εκκλησίας.
Πιο συγκεκριμένα, ο κύκλος με τα έργα για τη ζωή του Ευαγγελιστή Ματθαίου στο παρεκκλήσι Contarelli στην εκκλησία San Luigi dei Francesi στη Ρώμη, παρασύρει το θεατή σε μια κινηματογραφική αφήγηση, με τους ζωγραφικούς προβολείς να πέφτουν στους δευτεραγωνιστές και στα ταπεινά σκηνικά που φορτισμένα, ωστόσο, από τη συνύπαρξη με το εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό περιβάλλον, απογειώνουν το συναίσθημα. Το θεϊκό φως εισβάλει στην σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου και στα μύχια της ψυχής που συναισθανόμενη το μεγαλείο ανακαλύπτει το ουράνιο, προσμετρώντας το γήινο.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The Calling of Saint Matthew by Carvaggio.jpg
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The Martyrdom of Saint Matthew-Caravaggio (c._1599-1600).jpg
Στην «Παναγία του Λορέτο ή των προσκυνητών» στην εκκλησία του που σκανδάλισε τις μοναχές με την αμεσότητα και τη γήινη του ενάργεια, μια νεαρή κοπέλα με το όμορφο μωρό της εμφανίζεται στο κατώφλι για να μας υποδεχτεί. Ανάμεσα στο θεατή και την Παναγία με το θείο βρέφος που παρά τη ρεαλιστική απεικόνιση εμφανίζονται σε ένα επιμελημένο αρχιτεκτονικό πλαίσιο σε υψηλότερο επίπεδο, μεσολαβούν δύο ταλαιπωρημένοι προσκυνητές των οποίων αναγκαζόμαστε να δούμε τα λερωμένα, γυμνά τους πόδια για να ταυτιστούμε με τη συντριβή, σωματική και ψυχική μπροστά στο θείο βρέφος και τη μητέρα του, που μέσα από την ταπείνωση άγγιξαν το θεϊκό μεγαλείο. Ο Caravaggio που θα ηγηθεί μιας σημαντικής σχολής με ευρωπαϊκές διαστάσεις (Caravaggeschi, tenebrozi) θα μας θυμίζει πάντα την ουσία των λόγων του Χριστού που είπε πως ήρθε στον κόσμο για τους αμαρτωλούς.
Η συγκίνηση που αισθάνεται κανείς στα υποβλητικά εσωτερικά των εκκλησιών της Ρώμης μετατρέπεται σε ενθουσιασμό καθώς περιδιαβαίνει στους δρόμους της πόλης, παρακολουθώντας το φιλόδοξο όραμα των θρησκευτικών της ηγετών που την περίοδο του Μπαρόκ ασκούσαν και πολιτική εξουσία. Στα χρόνια του Caravaggio ο πάπας Sixtus V (1585-90) οραματίστηκε τη “Roma in forma sideris”, τη Ρώμη με μορφή αστεριού που η λάμψη της θα μαγνήτιζε τον κόσμο. Θα ακολουθήσουν ο Maffeo Barberini, μετέπειτα πάπας Ουρβανός Η’ (1623-44), ο Ιννοκέντιος Χ (1644-55) και ο Αλέξανδρος ο VII (1655-1673), ανανεωτές της εικόνας της αιώνιας πόλης με τολμηρές καλλιτεχνικές, αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές παρεμβάσεις, πολλές από τις οποίες θα υπογράψει ο ευφυής Gian Lorenzo Bernini. Σε αντίθεση με τον τυχοδιωκτικό χαρακτήρα του Caravaggio που δεν κατάφερε να επενδύσει στην αναγνώριση του ταλέντου του από τους εκκλησιαστικούς κύκλους, ο Bernini με την καθοδήγηση και του καλλιτέχνη πατέρα του, μπήκε από πολύ νωρίς στο παπικό περιβάλλον και αξιοποίησε τις δυνατότητες που του προσέφερε στο έπακρο.
Κατεξοχήν γλύπτης, όπως και ο Μιχαήλ-Άγγελος, πηγαίνει ένα βήμα πιο πέρα, από τον Φλωρεντινό δημιουργό, τη συγκεκριμένη τέχνη. Πετυχαίνει όχι μόνο τη νατουραλιστική πιστότητα, αλλά και την υπέρβαση των δεσμεύσεων του υλικού και των μέσων του. Έτσι το σκληρό μάρμαρο δαμάζεται με μοναδικό τρόπο στα χέρια του, ενώ αξιοποιεί στο μέγιστο την παρέμβαση του φωτός και τη δυνατότητα του να γίνεται ζωοδότης των υλικών. Η Περσεφόνη σπαράζει στην αγκαλιά του Πλούτωνα και η σάρκα της αν και από μάρμαρο, αληθινά υποχωρεί κάτω από το δυνατό χέρι του ερωτευμένου θεού. Η Δάφνη εμφανίζεται σαν αερικό με την αγωνία χαραγμένη στο πρόσωπό της από το κυνήγι του Απόλλωνα και η ομορφιά της “διαιωνίζεται” με μοναδικό τρόπο καθώς τα ακροδάχτυλα της μεταμορφώνονται σε λεπταίσθητα φύλλα, μοναδικής δεξιοτεχνίας. Και όλα αυτά ενώ είναι μόνο στην αρχή της δεύτερης δεκαετίας της ζωής του. Καθώς ωριμάζει, ως άνθρωπος και ως καλλιτέχνης, θα προχωρήσει σε πιο ολοκληρωμένες καταθέσεις, αντιμετωπίζοντας συνολικότερα την έννοια του χώρου μέσα από τη συνομιλία της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The Rape of Proserpina (Rome).jpg
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Apollo and Daphne (Bernini).jpg
Μετά από μια βαριά προσωπική ήττα που αφορούσε την εμπλοκή του στο κέντρο της καθολικής λατρείας, τον Αγ. Πέτρο, ο άλλοτε πανίσχυρος καλλιτέχνης της Ρώμης περιθωριοποιείται. Είναι η ευκαιρία για τον άλλο σημαντικό άντρα του ιταλικού Μπαρόκ, τον Francesco Borromini, να επιδείξει το αρχιτεκτονικό του ταλέντο και να βάλει τη σφραγίδα του στην πόλη, με τους ναούς Sant’ Ivo della Sapienza και San Carlo alle Quattro Fontane. Ο Bernini, ωστόσο, θα πετύχει θριαμβική επάνοδο με τη διαμόρφωση του παρεκκλησίου Cornaro στη Santa Maria della Vittoria. Εκεί, θα προτείνει μια αρχιτεκτονική σύνθεση που αναδεικνύει τις δυνατότητες της μπαρόκ προσέγγισης, με τις χρωματικές και δομικές αντιθέσεις των πολύχρωμων μαρμάρων να δημιουργούν τις αγαπημένες για το στιλ εσοχές και εξοχές, τους κρυφούς φωτισμούς, να υπογραμμίζουν τη θεατρικότητα της σκηνής και τη μοναδική σκηνοθεσία των πρωταγωνιστών. Στις δύο πλευρές του παρεκκλησίου δημιουργεί δύο θεωρεία, στα οποία μέλη της οικογένειας Cornaro, με τον καρδινάλιο που του έδωσε την παραγγελία να ξεχωρίζει, παρακολουθούν με δέος την εξέλιξη ενός θαύματος. Πρόκειται για το όραμα της Αγίας Θηρεσίας, της ηλικιωμένης μοναχής από την Άβιλα της Ισπανίας, της οποίας η εμπειρία της θείας ένωσης αποτέλεσε ένα από τα δημοφιλέστερα αναγνώσματα της καθολικής εκκλησίας. Καλλιτεχνική αδεία, ο Bernini δίνει όπως και ο Caravaggio ανθρώπινες διαστάσεις στο θείο επεισόδιο, σε αυτή την περίπτωση όχι προς επίρρωση της αλήθειας αλλά των βαθύτερων προσωπικών επιθυμιών και του πλαστικού αισθητικού οράματος.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Santa Maria della Vittoria in Rome-Interior.jpg
Η εξωστρέφεια του Bernini, η τύχη να βρίσκεται την κατάλληλη στιγμή στον κατάλληλο τόπο με τους κατάλληλους ανθρώπους, και φυσικά το μοναδικό ταλέντο και η φυσική του ροπή στην επίδειξη, καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία της Ρώμης. Στον Sant’ Andrea all Quirinalle ξεφεύγει από την καθαρή γεωμετρία της Αναγέννησης που έδινε προτεραιότητα στον κύκλο και το τετράγωνο και αποκαλύπτει τις δυνατότητες του αγαπημένου σχήματος του μπαρόκ, του οβάλ, που φορτίζεται μέσα από τις δυναμικές αντιπαραθέσεις των εσοχών και των εξοχών και την ένταση του χρωματικού διαλόγου. Βγαίνοντας στην πόλη αποκαθιστά την προβληματική σχέση με το σημαντικότερο μνημείο της, τον Αγ. Πέτρο, προτείνοντας μια εντυπωσιακή πλατεία, πλαισιωμένη από καμπύλες τοσκανοδωρικές στοές που υπογραμμίζουν το οβάλ σχήμα της και λειτουργούν συμβολικά ως τα χέρια της καθολικής εκκλησίας που αγκαλιάζουν τους πιστούς. Η piazza Navona αποτελεί μια ακόμα πολεοδομική πρόταση από τον Ναπολιτάνο δημιουργό, κατά παρότρυνση του πάπα Ιννοκέντιου Χ. Εδώ για μια ακόμη φορά το πλάσιμο της ύλης οροθετεί αισθητικά τη φόρμα με ποικίλες υποκειμενικές και υφολογικές συνδηλώσεις για να προσδιορίσει το χώρο και την κίνηση, αποδεικνύοντας τα πλαστικά και χωρικά οράματα του δημιουργού. Από το εντυπωσιακό συντριβάνι των τεσσάρων ποταμών που αποτελεί σημείο αισθητικής και χωρικής αναφοράς, ο Bernini δημιουργεί αυτήν την πολεοδομική ανάσα μέσα στον πυκνά δομημένο αστικό ιστό. Τέλος, στο Castello di Sant’ Angellο, όταν του δίνεται ο χώρος και η δυνατότητα να συνομιλήσει άμεσα και να αναμετρηθεί με το ρωμαϊκό μεγαλείο του, εκείνος μοιάζει να μας κλείνει το μάτι καθώς στην στιβαρότητα του ταφικού μνημείου αντιπροτείνει τους γελαστούς, χαριτωμένους αγγέλους που σχεδόν μας παρασύρουν, καθώς διασχίζουμε τη γέφυρα, στον αιώνιο χορό τους.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vatican StPeter Square.jpg
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Santa Maria della Vittoria n Rome - Interior.jpg
Με τον Bernini αναβιώνει κατά κάποιο τρόπο το μεγαλείο της αυτοκρατορικής Ρώμης και κυρίως ικανοποιείται το όραμα της καθολικής εκκλησίας για κυριαρχία στο θρησκευτικό αλλά και πολιτικό στερέωμα. Η αρχιτεκτονική οργανώνοντας το σώμα της πόλης συνιστά την πιο ηχηρή και τελικά την πιο διαχρονική φωνή των απόψεων, των επιθυμιών, των πεποιθήσεων μιας κοινωνίας. Η ζωγραφική σίγουρα είναι λιγότερο ομιλητική και επιδραστική, καθώς πρέπει να την αναζητήσουμε και να την ανακαλύψουμε. Έχει, όμως, κάποιους εκπροσώπους που υψώνουν το ταλέντο τους τόσο, ώστε σε αναγκάζουν να τους αναζητήσεις και να δεις την αλήθεια μιας πόλης, δισδιάστατη. Από την εξωστρέφεια και την εστίαση στο εντυπωσιακό μεγαλείο της Ρώμης των συντριβανιών, των οβάλ πλατειών και των δραματικών προσόψεων των εκκλησιών, που σχεδόν αλαζονικά επιδεικνύει ο Bernini, ο Caravaggio μας σπρώχνει με τη ζωγραφική του δύναμη στο υποβλητικό εσωτερικό των εκκλησιών, για να γνωρίσουμε τα καταγώγια και τα καπηλειά, τις πόρνες και τους χαρτοπαίκτες, τη σκοτεινή και αθέατη πλευρά της πόλης, την σκοτεινή πλευρά της ψυχής, που οδηγεί ιδανικά στη μετάνοια, αλλά οπωσδήποτε στην αλήθεια του ανθρώπου και της πόλης.
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The nspiration of Saint Matthew by Caravaggio.jpg
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lazio Roma Navona2 tango7174 by Bernini.jpg