Η γεωμορφολογία, το κλίμα του νησιού και τα διαθέσιμα υλικά είναι όμοια με της Ηπειρωτικής Μακεδονίας. Άλλωστε, το νησί βρίσκεται γεωγραφικά σε εγγύτητα με την Ηπειρωτική Μακεδονία. Ως εκ τούτου, η παραδοσιακή ή λαϊκή αρχιτεκτονική είναι όμοια με την Θρακο-Μακεδονική αρχιτεκτονική, αν και υπάρχουν τοπικές ιδιομορφίες, λόγω της αποκοπής του νησιού από τη θάλασσα. Η Θάσος λοιπόν δεν έχει ούτε νησιώτικη, ούτε πρωτότυπη παραδοσιακή αρχιτεκτονική αλλά ακολουθεί τη θρακομακεδονική αρχιτεκτονική με τοπικές ιδιομορφίες.
Οι παλαιότερες εντοιχισμένες επιγραφές σε κτίσματα απαντώνται στο Καζαβίτι (1807, μετόχι, Ιερά μονή Εσφιγμένου), στο Θεολόγο (1813, αρχοντικό Χατζηγεωργίου), στις Μαριές (1822 και 1844, οικία κληρονόμων Μαρίας Παπαϊωάννου). Οι επιγραφές πληθαίνουν από τα μέσα του 19ουαιώνα στην Παναγία, Ποταμιά, Κάστρο, Σωτήρας, Καλλιράχη κλπ.
Τυπολογία κάτοψης
Στην Θάσο συναντώνται κατά κύριο λόγο, οι παρακάτω τύποι κατοικιών.
Πλατυμέτωπες κατοικίες:
Το χαγιάτι καταλαμβάνει όλο το πλάτος της όψεως. Σε επόμενο στάδιο εξέλιξης, οι πλάγιοι τοίχοι προχωρούν και προφυλάσσουν το χαγιάτι από τα πλάγια.
Κάτοψη σε σχήμα Γ:
Το εγκάρσιο σκέλος προβάλει στον όροφο και στο επίμηκες διαμορφώνεται το χαγιάτι.
Κάτοψη σε σχήμα Π:
Δύο τοίχοι προχωρούν μπροστά από την οικοδομική γραμμή σχηματίζοντας δύο σκέλη. Ανάμεσα στους δύο όγκους, διαμορφώνεται συχνά το χαγιάτι.
Τετράγωνη/ Ορθογώνια κάτοψη:
Τα νεότερα κτίσματα είναι κλειστά σαν όγκοι, συνήθως διώροφα. Ανοίγματα δημιουργούνται προς όλους τους προσανατολισμούς. Η προτίμηση, προς αυτόν τον τύπο εκδηλώνεται στη διάρκεια του Β’ μισού του 19ουαιώνα, στους αστικοποιημένους, νεότερους οικισμούς (πχ. στο Λιμένα και στα Λιμενάρια).
Καλύβες:
Οι καλύβες ήταν μονώροφα κτίσματα, με σχεδόν τετράγωνη κάτοψη, ένα δωμάτιο και ένα τζάκι στη μέση του τοίχου. Τα καλλιεργήσιμα χωράφια, οι ελαιώνες και φυσικά η θάλασσα, ήταν πολλές φορές μακριά από το ορεινό χωριό και έτσι οι κάτοικοι έκτιζαν αυτές τις καλύβες για εποχική εγκατάσταση. Πολλοί από τους σημερινούς, παραθαλάσσιους οικισμούς διαμορφώθηκαν σε περιοχές που προϋπήρχαν καλύβες, όπως για παράδειγμα οι Αλυκές. Οι Αλυκές, δηλαδή δεν ήταν ένα χωριό μόνιμης εγκατάστασης αλλά ένας εποχιακός οικισμός ψαράδων.
Χρήσεις της κατοικίας:
Η κατοικία δε χρησιμοποιούνταν μόνο για τη στέγαση της οικογένειας, αλλά και για την αποθήκευση γεωργικών προϊόντων, για τη στέγαση των ζώων, για αποθήκευσης ξύλων, εργαλείων κτλ. Οι ισόγειοι και ημιυπόγειοι χώροι (Ο χώρος αυτός ονομάζεται κατώι) λειτουργούσαν ως στάβλοι και ως αποθήκες, ενώ οι όροφοι λειτουργούσαν ως η κύρια κατοικία της οικογένειας. Οι χώροι υγιεινής δεν κατασκευάζονταν εντός της οικίας, αλλά είτε διαμορφώνονταν εξωτερικά είτε δεν υπήρχαν καθόλου. Η πρόσβαση στον 1ο όροφο (στην κατοικία) γίνονταν με κλίμακες, είτε εξωτερικές είτε εσωτερικές. Αν υπήρχε χαγιάτι η σκάλα συνδεόταν οπωσδήποτε με το χαγιάτι. Η καταπακτή που έφραζε την σκάλα ονομαζόταν γκλαβανή.
Γενικά η Θάσος δεν φαίνεται να είχε πλούσια σπίτια και μεγάλα αρχοντικά. Το μεγαλύτερο μέρος των κατοικιών ήταν αγροτικά σπίτια φτωχών οικογενειών. Στα πλούσια σπίτια ωστόσο, μπορεί να συναντήσει κανείς οροφές με πλούσιο ζωγραφικό διάκοσμο και ανάγλυφους σχηματισμούς.
Το χαγιάτι:
Το χαγιάτι αποτελεί ένα ημί-υπαίθριο χώρο ή έναν εξώστη (μπαλκόνι). Στηρίζεται σε οριζόντια δοκάρια που με τη σειρά τους στηρίζονται σε κατακόρυφα, ξύλινα υποστηλώματα που φτάνουν στο έδαφος. Τα οριζόντια δοκάρια στηρίζονται από τη μία μεριά στον πέτρινο τοίχο και από την άλλη στα κατακόρυφα ξύλα. Το χαγιάτι, είναι συνήθως στεγασμένο.
Το σαχνισί:
Το σαχνισί αποτελεί μια προεξοχή που γίνεται στον όροφο ενός κτίσματος. Η χρήση του είναι πολύ έντονη στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Θάσου. Το σαχνισί κατασκευάζονταν για να μεγαλώσει τους εσωτερικούς χώρους του πάνω ορόφου, καθώς λόγω έλλειψης διαθέσιμου χώρου τα σπίτια κατασκευάζονταν το ένα πολύ κοντά στο άλλο. Οι εσωτερικοί χώροι του σαχνισιού ήταν ευάεροι και ευήλιοι και θεωρούνταν επίσημοι χώροι. Το σαχνισί στηρίζεται συχνά σε μια σειρά διαγώνιων ξύλων (παγιάντες ή φουρούσια). Τα φουρούσια μεταφέρουν το βάρος του σαχνισιού στον κατακόρυφο τοίχο. Σε μερικές περιπτώσεις τα φουρούσια διαμορφώνονται καμπύλα. Μερικές φορές, τα φουρούσια καλύπτονται με ελαφριά υλικά και σοβά (μπαγδατιά) δημιουργώντας μια καμπύλη διαμόρφωση, η οποία μπορούσε να ζωγραφιστεί.
Κατοικία με έντονο σαχνισί στο χωριό Παναγία. Σήμερα το κτίσμα είναι υπο κατεδάφιση.
Η λοξή απότμηση εξωτερικά του σπιτιού:
Σε πολλές κατοικίες η εξωτερική γωνία του κτίσματος είναι κομμένη. Ο πιθανός λόγος δημιουργίας της απότμησης είναι για να περνάνε με μεγαλύτερη ευκολία τα φορτωμένα μουλάρια και τα κάρα.
Επίπλωση:
Συχνή είναι η κατασκευή μεγάλης ξύλινης ντουλάπας, σταθερής, που καταλαμβάνει όλον τον τοίχο και συχνά έχει σκαλίσματα με φυτική διακόσμηση. Η ντουλάπα αυτή ονομάζεται ως μεσάντρα, μουσάντρα ή μουσαντιριά. Η μουσάντρα εκτός από κλειστά ντουλάπια διαθέτει και ανοικτές κόχες για την τοποθέτηση αντικειμένων. Στους παχύς, πέτρινους τοίχους δημιουργούνται εσοχές (κόγχες ή πουλίτσες) για την τοποθέτηση μικροαντικειμένων. Η επίπλωση των σπιτιών είναι φτωχική και περιλαμβάνει ντιβάνια, μπαούλα, ράφια κλπ. Σημαντικό, στοιχείο διακόσμησης αποτελούν τα υφαντά χαλιά και οι μικρές μπαντανίες που όχι μόνο στρώνονται στο δάπεδο αλλά κρεμιούνται και στους τοίχους.
Θέρμανση:
Η θέρμανση του σπιτιού γίνονταν με τζάκια. Τα περισσότερα σπίτια έχουν περισσότερες από μία καμινάδες στη στέγη τους. Οι καμινάδες κατασκευάζονταν από ελαφριά υλικά για τη μείωση του βάρους τους. Εκτός από τζάκι μπορεί να υπήρχε και διαμορφωμένο μαγειρείο που κατέληγε σε καμινάδα. Τα τελευταία χρόνια, πολύ συχνή ήταν η χρήση της ξυλόσομπας, η οποία συνεχίζει να είναι δημοφιλής έως σήμερα.
Χρώματα:
Συχνό χρώμα για το βάψιμο των σπιτιών εξωτερικά είναι το μπλε, λουλακί (ultramarine), η ώχρα και φυσικά το λευκό του ασβέστη.
Κτίσμα με ίχνη λουλακί χρώματος στην εξωτερική τοιχοποιία. Εμφανής είναι ο τσατμάς στον 1ο όροφο.
Οι πόρτες και τα παράθυρα.
Τα παράθυρα του ισογείου (στον πετρόκτιστο τοίχο) είναι συνήθως μικρά, δίφυλλα, χωρίς παντζούρια, ανοιγόμενα γύρω από μεντεσέ. Εξωτερικά, τοποθετούνταν συχνά οριζόντιες σιδερένιες ράβδοι για προστασία από τους κλέφτες και τους πειρατές. Αντίθετα, τα παράθυρα των ορόφων (στον τσατμά) έχουν μεγαλύτερο ύψος. Το τσαμιλίκι είναι συρόμενο προς τα πάνω.
Δομικά στοιχεία:
Τα θεμέλια των σπιτιών κατασκευάζονταν με λιθοδομή. Οι τοίχοι του ισογείου κατασκευάζονταν επίσης με λιθοδομή (ξερολιθιά) ή με ωμά πλιθιά. Ωστόσο, αν το σπίτι ήταν διώροφο ο πάνω όροφος διαμορφώνονταν με τσατμά. Ο τσατμάς είναι μια ελαφριά κατασκευή, με ξύλινο σκελετό. Ο σκελετός αποτελείται από κάθετους ορθοστάτες (ντιρέκια) που δένονται με οριζόντια ξύλα (ταμπάνια) και με διαγώνια ξύλα (παγιάντες). Ο ξύλινος σκελετός καλύπτονταν με ελαφρύτερα υλικά, όπως με μικρές πέτρες, άχυρα, κομμάτια από σπασμένα κεραμίδια, ξερά πλιθιά και φυσικά με λάσπη. Ως συνδετικό υλικό και ως σοβά χρησιμοποιούσαν το κουρασάνι, ένα μείγμα από χώμα, νερό, τρίχες κατσίκας, άχυρο, λινάρι κλπ που πλαθονταν με τα χέρια. Το πάχος του τσατμά ήταν περίπου 0,20μ. Η κατασκευή των εσωτερικών τοίχων γίνονταν με παρόμοιο τρόπο, δηλαδή με τσατμά, ωστόσο, ο ξύλινος σκελετός ήταν απλούστερος. Αποτελούνταν μόνο από κατακόρυφα ξύλα τοποθετημένα ανά μισό μέτρο. Το κενό το γέμιζαν με πλεγμένες βέργες. Ο εσωτερικός τοίχος καλύπτονταν με σοβά. Οι αχυρώνες (μονώροφα ή διώροφα κτίσματα που χρησιμοποιούνταν ως αποθήκες) κατασκευάζονταν εξολοκλήρου με πέτρα και είχαν ορθογώνια κάτοψη και απλή ογκοπλασία.
Η στέγη καλύπτονταν με σχιστολιθικές πλάκες ή κεραμίδια. Μάλιστα, η χρήση της σχιστολιθικής πλάκας ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη καθώς οι κάτοικοι μπορούσαν να προμηθευτούν το συγκεκριμένο υλικό από γειτονικά πλακάρια (λατομεία). Ωστόσο, η πλάκες έχουν το μειονέκτημα ότι έχουν μεγάλο βάρος και ως εκ τούτου ο σκελετός και η ξυλεία της στέγης πρέπει να έχει μεγάλη αντοχή. Το στρώσιμο των πλακών γίνεται όπως και των κεραμιδιών, δηλαδή από κάτω προς τα πάνω, έτσι ώστε οι ανώτερες πλάκες να καλύπτουν τις κατώτερες. Παλαιότερα, το στρώσιμο γίνονταν χωρίς κορφιάδες στις πλευρές και οι γωνίες των στεγών ήταν καμπύλες. Οι σημερινοί τεχνίτες, που ανακαινίζουν τα παραδοσιακά σπίτια στη Θάσο δεν ακολουθούν την παραδοσιακή αυτή τεχνική αλλά δημιουργούν πλαϊνούς κορφιάδες.
Οι κατασκευαστές των σπιτιών ήταν μετακινούμενα συνεργεία μαστόρων, σινάφια Ηπειρωτών, Αρβανιτάδων, Βούλγαρων κλπ. Τα φτωχότερα σπίτια ωστόσο, κατασκευάζονταν από τους ίδιους τους μελλοντικούς ενοίκους με τη βοήθεια του χωριού. Πολλά σπίτια, έχουν κατασκευαστεί σε διάφορα στάδια. Δηλαδή, στην αρχή, ο ένοικος έκτιζε δύο δωμάτια για να στεγάσει πρόχειρα την οικογένειά του και μετά απο μερικά χρόνια μπορεί να πρόσθετε και άλλα δωμάτια. Για αυτόν το λόγο, στο ίδιο σπίτι, μπορεί να συναντήσει κανείς τοίχους με διαφορετικά υλικά, δηλαδή το μισό οίκημα να είναι κτισμένο με πέτρα και το άλλο μισό με πλιθιά ή χειροποίητα κεραμικά τούβλα, η ακόμη και δωμάτια που διαφέρουν σε ύψος. Ένα στοιχείο που προστέθηκε τα τελευταία χρόνια είναι η εξωτερική τουαλέτα με πρόχειρα υλικά και στέγαση με λαμαρίνες.
Τα περισσότερα χωριά είχαν έντονη κλίση εδάφους και οι κτίστες προσάρμοζαν την κατασκευή στις απαιτήσεις του εδάφους. Έτσι, πολλά σπίτια είναι ισόγεια από τη μία μεριά και διώροφα από την άλλη, δηλαδή διαθέτουν ένα ημιυπόγειο χώρο (το κατώι). Το δάπεδο των κατωγιών δεν επενδύονταν με κάποιο υλικό αλλά παρέμενε φυσικό, με χώμα δηλαδή. Από το ισόγειο φαίνονταν τα ξύλινα δοκάρια του πατώματος και οι ξύλινες τάβλες. Παλαιότερα, ο χώρος αυτός χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά ως αποθήκη και για τη στέγαση ζώων, ενώ σήμερα, τα περισσότερα κατώγια έχουν επισκευαστεί και είναι κατοικήσιμα.
Η αυλή
Όταν υπάρχει ελεύθερος υπαίθριος χώρος, αυτός διαμορφώνεται σε περιφραγμένη αυλή. Η περίφραξη γίνεται συνήθως με λιθοδομή, σε ύψος που υπερβαίνει το ύψος του ανθρώπου. Η είσοδος διαμορφώνεται σε μεγάλη, τοξωτή θύρα με ξύλινη, δίφυλλη πόρτα. Άλλωστε, οι πόρτες της αυλής πρέπει να κατασκευάζονταν μεγάλες για να χωράει το φορτωμένο μουλάρι. Πολλές φορές, μέσα στην αυλή υπάρχει στεγασμένος χώρος, για διάφορες εργασίες, όπως πλύσιμο ρούχων και μαγείρεμα. Στην αυλή επίσης, μπορούσε να κατασκευαστεί και ξυλόφουρνος. Ωστόσο, πάρα πολλές κατοικίες δεν έχουν αυλή λόγω του περιορισμένου χώρου του οικισμού, καθώς τα περισσότερα σπίτια κτίζονταν το ένα πολύ κοντά στο άλλο.
Χώροι επαγγελματικής χρήσης
Η Θάσος ήταν ένα νησί που βασίζονταν στην αγροτική οικονομία και στην εμπορεία πρωτογενών προϊόντων (ξυλείας, μελιού, ελαιολάδου). Η κάθε οικογένεια ήταν κατά ο μεγαλύτερο μέρος της αυτάρκης. Επαγγελματικά κτίρια ήταν οι υδρόμυλοι για την άλεση ελιών και δημητριακών. Ένα σημαντικό επίσης κτίριο είναι ο ταρσανάς (πλοιοστάσιο) στην σκάλα Ποταμιάς. Πρόκειται για ένα πετρόκτιστο κτίριο που λειτουργούσε ως αλιευτικό καταφύγιο (έμπαιναν δηλαδή μέσα βάρκες). Αργότερα το κτίριο λειτούργησε ως χώρος διασκέδασης, ως εστιατόριο και σήμερα ως πολιτιστικό κέντρο.
Όταν αρχίσε η αστικοποίηση του νησιού, στα ισόγεια των κτιρίων άρχισαν να διαμορφώνονταν εμπορικά καταστήματα και καφενεία, ενώ ως βιτρίνες λειτουργούσαν τα παράθυρα των ισογείων.
Τα μετόχια
Τα μετόχια ήταν κτήματα που ανήκαν στα μοναστήρια, κυρίως του Αγίου Όρους. Τα οικήματα, που ήταν κτισμένα στα κτήματα αυτά ήταν μεγάλα με πολυπλοκότερη κάτοψη σε σχέση με τις απλές κατοικίες. Για παράδειγμα, τα κατώγια είχαν πολλά δωμάτια ενώ συχνά υπήρχε και μεσοπάτωμα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα κτίσματα των μετοχιών, χρησιμοποιούνταν για αποθήκευση προϊόντων, ως εργαστήρια, ως μύλοι αλλά και για τη στέγαση των εργαζομένων στα μετόχια.
Οι Βίγλες
Το νησί, στις περισσότερες περιόδους της ιστορίας του, δεχόταν πλήθος επιδρομών, με σημαντικότερες τις επιδρομές των πειρατών. Για την έγκαιρη ειδοποίηση των επιδρομών, είχε οργανωθεί ένα σύστημα πύργων που ονομάζονταν βίγλες.
Από τη βιγλα ο βιγλάρης ειδοποιούσε τους κατοίκους ανάβοντας ένα φανό. Μέχρι σήμερα υπάρχουν τοπωνύμια με το όνομα "βίγλα" και "φανός". Στην παραλία της χρυσής αμμουδιά σε ένα ψηλό σημείο υπάρχει καφετέρια που ονομάζεται "βιγλί". Σήμερα δεν σώζονται ίχνη αυτών των κατασκευών.
Η επίδραση του νεοκλασικισμου στην τοπική αρχιτεκτονική
Στην Θάσο τα πρότυπα του νεοκλασικισμού έφτασαν μετά το β' μισό του 19ου αιώνα. Νεοκλασσικά κτίρια συναντάμε κατά κύριο λόγο στο Λιμένα και στα Λιμενάρια. Το 1902 στα Λιμενάρια, όπου άρχισαν να λειτουργούν μεταλλεία, η περιοχή άρχισε να αναπτύσσεται και ως εκ τούτου να κτίζονται κατοικίες, διώροφες ή τριώροφες με λαξευτή λιθοδομή, και δίρριχτες στέγες με αετοματωειδή διαμόρφωση. Η πρόσοψη ήταν συμμετρική ενώ χρησιμοποιούσαν στοιχεία αρ Νουβώ σε κιγκλιδώματα μπαλκονιών και σε πόρτες.. Στους υπόλοιπους οικισμούς (για παράδειγμα στο Θεολόγο ή στο Σωτήρα) τα νεοκλασσικά στοιχεία ενσωματώνονταν ως απλή διακόσμηση, ίσως και λόγο οικονομικής δυσχέρειας οι κάτοικοι δεν ήταν σε θέση να ανεγειρουν ένα διώροφο κτίσμα με λαξευτή λιθοδομή. Έτσι αρκέστηκαν στην υιοθέτηση ορισμένων μόνο στοιχείων και λεπτομερειών. Για παράδειγμα, εξωτερικά δημιουργούν γλύφες, προεξοχές κυμάτια, ακόμη και παραστάδες, με γύψο και σοβά ενισχυμένο με τρίχες ζώων. Αντί για αετώματα στη στέγη, κατασκευάζουν πάνω από τα παράθυρα μια ξύλινη διακοσμητική απόληξη σε σχήμα αετώματος.
Βιβλιογραφία:
- Στεφάνου, Ν. Σ., Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Θάσος, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 1990.
- Χρηστος Ιακωβίδης, Χ.Ι, 1982. Νεοελληνική Αρχιτεκτονική και Αστική Ιδεολογία. 1st ed. Αθήνα: εκδόσεις Δωδώνη.
- Μουτσόπουλος, Ν. Κ., Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Μακεδονίας 15ος- 19ος αιώνας, εκδόσεις Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1993.
- Μουτσόπουλος Ν.Κ., Η Αρχιτεκτονική προεξοχή, Το σαχνισί ,Συμβολή στη μελέτη της ελληνικής κατοικίας, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Επιστημονικά! πραγματείαι, Σειρά φιλολογική και θεολογική, Αρ. 17, Θεσσαλονίκη 1988.
Σημείωση: Ο φοιτητής έστειλε τη συγκεκριμένη εργασία για δημοσίευση στο decobook.gr αλλά δεν επιθυμεί τη δημοσίευση του ονόματός του. Ωστόσο, η συγκεκριμένη εργασία ανήκει στον ίδιο και απαγορεύεται η αναδημοσίευση.
